ตำนาน พระธาตุภูขวาง บ้านสันป่าสัก ต.แม่นาเรือ อ.เมือง จ.พะเยา

            วัดพระธาตุภูขวาง ตั้งอยู่ ณ บ้านสันป่าสัก หมู่ที่ 6 ต.แม่นาเรือ อ.เมือง จ.พะเยา  ตำบลแม่นาเรือมีประวัติศาสตร์ยาวนานกว่า 900 ปี ปรากฏจากตำนานวัดพระธาตุภูขวาง พ.ศ. 1639 พ่อขุนจอมธรรมได้รับแบ่งราชสมบัติจากพ่อขุนเงินยาง ผู้เป็นราชบิดา กษัตริย์แห่งนครเงินยางเชียงแสน ให้มาครอบครองเมืองภูกามยาว ซึ่งเป็นหัวเมืองฝ่ายใต้ เมืองภูกามยาว เป็นเมืองโบราณเมืองหนึ่ง มีชื่อเดิมว่าเมือง "สีหราช"เมื่อพ่อขุนจอมธรรม พร้อมด้วยข้าราชบริวาร ได้สร้าง ปรับปรุงเมืองใหม่ จึงได้สร้างพระธาตุไว้ เป็นแจ่งเมืองทั้งสี่ทิศวัดพระธาตุภูขวาง เป็นทิศตะวันตกเฉียงใต้ ของเมืองปัจจุบัน

นอกจากตำนานวัดพระธาตุภูขวางแล้ว ในพุทธศตวรรษที่ 21 ยังมีหลักฐานสำคัญ ที่ปรากฏตามหลักศิลาจารึกเมืองพะเยา ซึ่งพระคุณเจ้าพระธรรมวิมลโมลี ได้เก็บรวมรวมไว้ที่วัดพระเจ้าตนหลวง และจัดจัดพิมพ์ ตามหนังสือประชุมจารึกเมืองพะเยา โดยมีจารึกที่ค้นพบ ในเขตพื้นที่ตำบลแม่นาเรืออยู่หนึ่งหลัก  ระบุว่า เป็นจารึกวัดนางหมื่น (สมัยพระยายอดเชียงราย) เป็นกษัตริย์อาณาจักรล้านนา และเจ้าหมื่นจุฬาปกครองเมืองพะเยา ปัจจุบันจารึกนี้ ได้ถูกเก็บรักษาและแสดงไว้ ณ หอวัฒนธรรมนิทัศน์ อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา

          พุทธศตวรรษที่ 22-23 พระเจ้าบุเรงนอง ขึ้นมาเป็นใหญ่ในหงสาวดี ได้แผ่ขยายอำนาจทั่วอาณาจักรล้านนา และกรุงศรีอยุธยา ทำให้ผู้คน ที่อาศัยอยู่เมืองพะเยา และพื้นที่ในบริเวณนี้ ต่างพากันหนีสงคราม ทิ้งบ้านเรือน และวัดวาอารามจำนวนมาก ทำให้เมืองรกร้างไป พุทธศตวรรษที่ 24 รัชสมัยของพระเจ้าตากสินมหาราช แห่งกรุงธนบุรี มีบ้านเรือนอาศัยอยู่แถบเชิงเขา เป็นเชื้อสายชาวพะเยา มีอาชีพทำไร่ ทำสวน ทำนา ต่อมา ได้มีชาวฝาง เดินทางมาค้าขาย โดยใช้วัวเป็นพาหนะ และไม่ได้กลับภูมิลำเนาเดิม ปักหลักฐานอาศัยอยู่กันเป็นหมู่บ้าน

ต่อมาอีก 3 ปี ชาวเมืองลำปาง ชาวเมืองน่าน ชาวเมืองแพร่ อพยพมาอยู่ร่วมกัน เกิดเป็นหมู่บ้านใหญ่ เรียกชื่อหมู่บ้านว่า"บ้านศรีเมืองชุม" โดยให้ชาวฝางเป็นผู้นำหมู่บ้าน และมีเรื่องเล่าต่อกันมาว่า ทุกครั้งในช่วงฤดูน้ำหลาก ได้เกิดปรากฏการณ์ประหลาด "เสียงคนร้องไห้โหยหวน ต่อจากนั้น มีเรือผีร่อง ตามน้ำห้วยแม่นาเรือตามมา" สร้างความหวาดกลัวให้ชาวบ้าน ที่อาศัยอยู่สองฝั่งลำห้วย เป็นจำนวนมาก

พุทธศตวรรษที่ 25 บ้านศรีเมืองชุม ได้เปลี่ยนชื่อใหม่เป็น "บ้านแม่นาเฮือ" สาเหตุ เกิดจากสภาพของนา ที่เป็นนาร้าง คนโบราณเรียกว่า นาเฮี้ย เมื่อพูดไปนานๆ ก็เพี้ยนเป็น นาเฮือ ประกอบกับชาวบ้านสันช้างหิน ได้ขึ้นมาตัดไม้ เพื่อที่จะทำเป็นเรือ ใช้ในการประมง ต่อมามีผู้รู้ภาษาไทย ขนานนามใหม่ สอดคล้องกับพื้นที่หมู่บ้าน ที่มีแม่น้ำไหลผ่านใหม่ว่า "บ้านแม่นาเรือ" ต่อมา ได้ขยายหมู่บ้าน ไปทำไร่ไถนา เลี้ยงสัตว์ เกิดเป็นหลายหมู่บ้านเช่น บ้านไร่ บ้านร่องคำ บ้านร่องคำหลวง บ้านโซ้ บ้านสันป่าสัก รวมกันหลายหมู่บ้านเรียกว่า "ตำบลแม่นาเรือ" จนถึงปัจจุบัน

ตำนานวัดพระธาตุภูขวาง ตามตำนานเล่าว่า ปางเมื่อพระพุทธเจ้าตน ประเสริฐแก่คนและเทวดาทั้งหลาย แก่ผู้จักรเสมอได้ในโลกอันนี้  พระก็เสด็จ ได้ถึงดอยภูขวาง ไปสถิตอยู่ใต้ต้นรัง อันมีบนดอยภูขวาง  พระพุทธเจ้า ก็เป่งออกยังสัพพรรณรัศมี  6  ประการคือ  ขาว  เขียว  เหลือง  หม่น  สวีมีวรรณ  เป็นดั่งแก้ววิทูรน้ำคลั่ง 

เมื่อนั้น ชาวบ้านทั้งหลาย เห็นพระพุทธเจ้ามีสัพพรรณรัศมี  6  ประการ  สว่างทั่วบนดอยทั้งมวลรุ่งเรืองงามมาก ก็บังเกิดมีใจศรัทธามากแล้ว แก่บ้าน (หรือผู้ใหญ่บ้าน) ผู้นั้น ก็บอกกล่าวแก่ภริยากับลูก และชาวบ้านทั้งหลาย ให้จัดเตรียมข้าวน้ำ โภชนาอาหารทั้งมวล แล้วก็ใส่บาตรเป็นทานแก่พระพุทธเจ้า และอรหันต์เจ้าทุกรูป แล้วพระพุทธเจ้า ก็รับเอาไทยทานแห่งทายกทั้งหลาย  แล้วพระพุทธเจ้า ก็ฉันข้าวบนดอยที่นั้น 

เมื่อพระพุทธเกระ ทำภัตตากิจ ฉันข้าวเสร็จแล้ว  ก็เทศนาภัตตาอนุโมทนา  แสดงทานะกถาศีล กถา  แก่ทายกทั้งหลายหมู่นั้นแล้ว  พระพุทธเจ้าจึงกล่าวว่า สถานที่นี้ดีนัก ควรตั้งศาสนาแห่งหนึ่ง  เมื่อนั้นพระอานนท์จึงขอธาตุ ซึ่งพระพุทธเจ้า พระก็ยกทักขิณาหัฐเบื้องขวาขึ้นรูปพระเศียร ได้เกษาสามเส้น แล้วก็เอายื่นให้พระอานนท์  แล้วเอายื่นให้เจ้าโสนะเถระ  แล้วเอายื่นให้เจ้าอุตตะระเถระ  แล้วเอายื่นให้เจ้าระตะนะเถระ  แล้วยื่นให้พญาอโสก แล้วเอาใส่โกฐิไม้ แล้วจึงเอายื่นให้พญาอินทร์  รับเอาแล้ว จึงเอาใส่โกฐิแก้วทั้งหมด แล้วพระพุทธเจ้าจึงกล่าวว่า ให้เอาเกสาธาตุแห่งพระตถาคต เข้าบรรจุในท้องถ้ำแห่งหนึ่ง  เมื่อนั้นพญาอินทร์ ก็ประดับประดาในท้องถ้ำที่นั้น ให้รุ่งเรืองงาม  ด้วยแผ่นแก้ว  แผ่นเงิน  แผ่นคำ  เต็มทุกที่ทุกแห่ง  แล้วเนรมิตปราสาทคำ สูงได้  4  วา  แล้วต่างยอดฉัตร แล้วก่อรอบไว้ด้วยเครื่องบูชา  5  ประการทั้ง  4  ด้าน  แล้วเนรมิตเสษฏฉัตรคำ ตั้งรอบไว้  2  ด้าน  แล้วเนรมิตปางประทีปคำใหญ่ สามศอก  3  ช่อ  จุดบูชาตั้งไว้  2  ด้าน  สว่างทั่วท้องอุโมงค์ถ้ำ  แล้วนิมนต์เอาโกฐิพระธาตุเจ้า เข้าสถิตย์ตั้งไว้ ในท่ามกลาง ปราสาทคำ แล้วปิดทับด้วยก้อนหิน  แล้วหล่อด้วยทราย  แล้วปิดทับด้วยก้อนผาหลวง แล้วก่อเจดีย์หมายไว้ สูง 6  ศอก  แล้วเมื่อนั้น พระพุทธเจ้าตรัสไว้ว่า  เมื่อใดพระคถาคตเจ้า ปรินิพพานไปแล้ว ให้เอาพระธาตุข้อมือขวา มาบรรจุไว้กับพระธาตุเกสาที่นี่  พระพุทธเจ้าจึงตรัสว่า  ดูก่อนพระอานนท์ พระธาตุที่นี่จะได้ชื่อว่า  “พระธาตุเจ้าภูขวาง”  เหตุว่าดอยลูกนี้ ยาวไปทางทิศตะวันตก  ตะวันออก แล้วยังยาวไปทิศเหนือ ภายภาคหน้า คนทั้งหลายจะใส่ชื่อตามดอยลูกนี้ว่า “ พระธาตุเจ้าภูขวาง”  แก่บ้าน (ผู้ใหญ่บ้าน) ผู้นั้น จะได้มาเกิดเป็นพญาเจ้าเมืองที่นี่ มีนามชื่อว่า พญาศรีจอมธรรม จะได้มาสร้างพระเจดีย์ตนธรณี  กว้าง 5 วา  สูง 14 วา  แล้วสร้างวิหารกำแพงให้รุ่งเรืองงามมาก

พระพุทธเจ้าตรัสว่า ดูกรพระอานนท์ พระธาตุที่นี่วิเศษนัก บุคคลไม่มีบุญ หาบุญไม่ได้นั้น ก็ไม่ได้มากราบไหว้บูชา ไม่ได้มาสร้างสถานที่นี่ และเว้นไว้แต่ผู้มีบุญอย่างเดียว ดูราอานนท์ ผู้ใดก็ดี ท้าวพญา มหากษัตริย์ และครั้นเศรษฐี พราหมณ์นะกะคะหะบดี คฤหัสถ์และนักบวช หญิง – ชาย ผู้ใดได้มาสร้างพระเจดีย์เจ้า ได้มาสร้างวิหาร ได้มาสร้างศาลา ได้มาสร้างกำแพงก็ดี บุคคลผู้นั้น แม้นจักปรารถนาเป็นพระพุทธเจ้าก็ดี แม้นจักปรารถนาเป็นอรหันตา อรหันตี ภิกขุณี สาวะถีก็ดี   แม้นจักปรารถนาเอาลูกเมียที่ประเสริฐ  แม้นจักปรารถนาเอาข้าวของเงินคำ  สมบัติอันใด  ก็จักได้ตั้งใจปรารถนาทุกประการ  ถ้าตาย ก็จักได้ไปเกิดชั้นฟ้าดุสิตวิมาน ค่าสูงได้ร้อยโยชน์  มีนางฟ้าได้แสนโกฎิเป็นบริวาร ถ้าตายจากเมืองฟ้าที่นั้นแล้วจักได้ลงมาเกิดร่วมพระอริยะเมตไตยเจ้า ไม่พลาดทุกกรประการหนึ่ง แม้นโสมณพราหมณ์ และเจ้านาย ท้าวพญาประชาราษฏร์ คนผู้ใดก็ดี ได้มากล่าวแผ่เมตตาภาวนา ในสถานที่นี่ ก็จักได้ถึงธรรมวิเศษ เป็นต้นว่า สิถิทาคา ถ้าตาย ก็จักได้ไปเกิดในชั้นฟ้า ชื่อว่า ดุสิตา มีวิมานคำสูงได้  60 โยชน์ มีนางฟ้าได้ครั้งหนึ่งเป็นบริวาร ไม่เท่านั้น แม้นบุคคลหญิง – ชาย คฤหัสถ์ นักบวช ผู้ใดมีเจตนาศรัทธา และได้มากวาดเก็บใบไม้หญ้า เศษขยะ เสร็จแล้ว และขนทราย มาใส่ลานพระเจดีย์ธาตุเจ้า ในวัดศาสนาสถานที่นี่ ให้ราบเสมองาม  

ดังนั้น ถ้าตาย ก็จักได้ไปเกิดชั้นฟ้าชื่อ ย่ามา มีวิมานคำสูงได้ 4 โยชน์ มีนางฟ้าได้ 3 หมื่นเป็นบริวาร สถานที่นี่วิเศษนัก แม้นพระพุทธเจ้ากะถุสันท์  พระนากะมะนะกัสสะปะ  ก็มาฉันข้าวในที่นี้ทุกองค์  เมื่อนั้นพระพุทธเจ้าเทศน์เสร็จแล้ว ก็หันพระพักตร์ไปสู่หนอีสาน แล้วก็เสด็จไปจอมไคร้  ที่มีในทิศตะวันออกฉียงเหนือ แล้วพระพุทธเจ้า ก็ปรินิพพานไป  แล้วหลังพระศรีจอมธรรม ได้มาเป็นเจ้าเมืองพะยาวที่นี่  ยังมีมหาเถรตนหนึ่ง เดินทางมาจากเมืองปาตะริบุตร  มาอธิษฐาน นิมนต์เอาพระธาตุข้อมือขวาแห่งพระพุทธเจ้า ใส่โกฐแล้วมรกต  แล้วก็ไปเมตตาพญาศรีจอมธรรม อันเป็นเจ้าเมืองพะยาว ตามประวัติที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสั่งไว้ว่า  ให้เอาพระธาตุข้อมือขวา มาบรรจุไว้กับพระธาตุเกสา ที่ดอยภูขวางเมืองพะยาว 

เมื่อพญาศรีจอมธรรมทราบความแล้ว ก็มีใจศรัทธายินดี แล้วก็ให้ช่างเงิน ช่างคำทั้งหลาย มาทำโกฐเงิน โกฐคำ โกฐแก้ว  รับเอาพระธาตุเจ้า แล้วก็แต่งเครื่องสักการบูชา เป็นต้น  แล้วแสงเงินคำ มธุปบุปผาราจา  กันทะจวนจันทร์  สร้อย พวงดอกไม้ พัดพร้าวชาวมอญ  เครื่องท้าวทั้ง 5 ประการ สัปธนเสษฎฉัตรคำ  ช่อคำ เครื่องบูชาทั้งหลาย พร้อมแล้ว ก็ชุมนุมมายังรี้พลคนงานทั้งหลาย มี 3 แสน 3  หมื่น 5  พัน  5  ร้อยคน  มาแล้ว ยกเครื่องบูชาทั้งหมดหมู่นั้น ถวายบูชาพระมหาธาตุเจ้า  เสร็จแล้ว ก็อาราธนานิมนต์พระธาตุเจ้า ขึ้นใส่วิกายคำ แล้วยกเอามหาธาตุเจ้า แห่ขบวนบูชา ทรงเสพดุริยะดนตรี  ฆ้อง กลอง  ระนาด     ฆ้องวง  กลองวง  และเคาะหอยสังข์  ฉลองมหาธาตุเจ้า ออกจากเวียงหลวง ลำดับไปตลอด จนถึงปัตตาดอยภูขวางหลวงที่นั้นแล้ว ก็แห่หามเอาโกฐพระธาตุเจ้า ปัตตะทักขิณา ผัตตะสิน เวียนรอบ  3  รอบ แล้วก็หยุด  วางลงไว้เหนือแผ่นดิน เมื่อนั้น พระมหาเถระเจ้า ก็กราบเบญจางคประดิษฐ์  3  รอบ แล้วก็สัจจอธิษฐาน ขอมหาธาตุเจ้า และโกฐแก้ว จมลงไปท้องอุโมงค์ถ้ำ ที่บรรจุพระธาตุเกสาแต่ก่อนนั้น  โกศพระธาตุเจ้า ก็ลงไปสถิตย์ ตั้งอยู่ท่ามกลางปราสาทคำ  แล้วก็แสดงปาฏิหาริย์ มีสัพพรรณรัศมี  6 ประการ  คือ ขาว  เขียว  เหลือง  แดง  หม่น สวีมีวรรณ  ส่องสว่างมากเหมือนกัน ได้พันดวง  ไหลพุ่งขึ้นไป เหมือนดั่งจุดดอกไม้ไฟ เสียงดัง ดั่งฟ้าแลบ สว่างทั้งกลางวันกลางคืน  ทั้งเมือง คนทั้งหลายที่มาในที่นั้น มีความเบิกบานยินดี  แม้นมีสร้อยแขนแหวนมือ ต่างหู สร้อยสังวาลคำ  ผ้าโพกหัว ก็กอกออกมา บูชามหาธาตุเจ้าหมด คนทั้งหลายพูดเหมือนกันว่า เหมือนได้เห็นพระพักตร์เมื่อยังทรงอยู่ จำผู้ใดได้มาเห็นมาไหว้ ก็เป็นบุญาม ปานแก่กล้ามากดังนี้ เหมือนกันทุกคน และเมื่อพญาศรีจอมธรรม ก็มีใจปิติยินดี แล้วก็ให้คนทั้งหลายตัดไม้ ขุดดินให้ราบเสมอ  สร้างกำแพง  วิหาร  แล้วก่อมหาเจดีย์ตนธรณี  กว้าง 6 วา  พรธาตุสูง  14  วา  ใส่ฉัตรคำ  ช่อประทีปให้งามทุกที่ทุกแห่ง  แล้วฉลองทานเป็นมหาครั้งใหญ่  7  วันถึงเสร็จ และเมื่อนั้น พญาศรีจอมธรรม ก็ปฏิบัติอุปฐากพระมหาธาตุเจ้า อยู่หลายวันหลายคืน  นานได้เดือนหนึ่ง แล้วก็เสด็จกลับสู่นิเวสนะ ที่อยู่แห่งท่าน