ตำนานเจ้าพ่อล้านช้าง (อำเภอดอกคำใต้ จังหวัดพะเยา)

มีเรื่องเล่าว่า พญายักษ์สองสามีภรรยา ได้อาศัยในถ้ำ และเที่ยวหากินสัตว์น้อยใหญ่ รวมทั้งมนุษย์เป็นอาหารมาช้านาน อยู่บริเวณดอยแห่งหนึ่ง ซึ่งเป็นป่าใหญ่ และแหล่งน้ำอุดมสมบูรณ์ ได้จับสัตว์ต่าง ๆ กิน โดยเฉพาะอย่างยิ่งช้าง

ช้าง เป็นอาหารสุดโปรดอย่างยิ่ง ซึ่งพญายักษ์ จับกินเป็นอาหารมานานหลายปี ไม่สามารถนับจำนวนได้ คาดว่า มีมากกว่าล้านเชือก ชาวบ้านชาวเมืองในสมัยนั้น จึงโจษขานกันถึงพฤติกรรมดังกล่าว และเรียกพญายักษ์นั้นว่า "เจ้ายักษ์ล้านช้าง"

มีเสียงเล่าขานว่า เจ้ายักษ์ล้านช้างสองผัวเมียนี้ มีวิธีกินแบบถึงลูกถึงคน ซึ่งวิธีการจับสัตว์กินเป็นอาหารนั้นมี  ๒ วิธี คือ

            ๑.ไล่จับกินกันสดๆ คือวิ่งทันที่ไหน ก็จับกินกันที่นั่นเลยทีเดียว แต่นานๆ ครั้งจะทำ เพราะสัตว์จะแตกตื่นหนีไปหมด และเป็นการสงวนแหล่งทรัพยากรอาหาร สำหรับตระกูลเอาไว้

            ๒.ส่วนวิธีที่แนบเนียนที่สุด และไม่สร้างความหวาดกลัวมากนัก ให้กับฝูงสัตว์ ก็คือใช้มนตราสะกดดูดจากแหล่งน้ำ เข้าไปในถ้ำ เพื่อจัดการเคี้ยวกิน โดยไม่ให้เห็นแม้แต่กระดูก

ในวิธีการที่สองนี้เอง มีตำนานเล่าขานกันมากมายว่า ในบริเวณน้ำออกฮู (รู) ซึ่งมักจะมีช้างป่า ลงมาดื่มน้ำ พอช้างลงไปในระยะทางพอสมควร ดินบริเวณด้านล่างของตัวช้าง ก็จะยุบตัวลง และค่อยๆ ดูดช้างเข้าไปในถ้ำ

ช้างทุกตัว เมื่อเผลอตัวลงไป ในระยะแรกจะไม่รู้สึกตัว แต่เมื่อถูกดูดลงไปอย่างค่อยๆ ถึงท้อง จึงทุรนทุราย กระโจน หวังจะให้พ้น แต่อนิจจาสายไปเสียแล้ว พอรู้สึกตัว ก็กลายเป็นอาหารอันโอชะ ของท่านพญายักษ์ไปเสียแล้ว เพราะเพียงแค่เสี้ยวนาที ช้างตัวมหึมาก็หมดลมหายใจ พร้อมร่างกายหายวับเข้าสู่น้ำดิ่งลงสู่ใต้ถ้ำ อันเป็นวิมานของพญายักษ์กับภรรยาทันที

มีเสียงเล่าลือกันมา ตั้งแต่ครั้งโบราณกาลว่า สายน้ำผุดแห่งนี้ ไหลมาจากเขตอำเภอปง มีชาวบ้านเคยเห็นท่อนซุงไหลเข้ามา และโผล่มาทางถ้ำแห่งนี้ และเจ้าเมืองปง เคยให้เสนาอำมาตย์ โยนมะนาวลงในแม่น้ำในเมือง แล้วไหลรอดออกมาทางปากน้ำแห่งนี้ ซึ่งอยู่ในเขตอำเภอดอกคำใต้

            เคยมีคนเก่งอาคม เคยเข้าไปหาสิ่งของในถ้ำเป็นเวลาหลายวัน เดินไปเดินมา ไปโผล่ ณ เมืองปง อีกฝากหนึ่งของภูเขา เมื่อเสียงเล่าขานได้กระพืออกไป ได้สร้างความสะพึงกลัว ให้กับผู้คนเป็นจำนวนมาก ที่ไม่กล้าแม้แต่ย่างกราย เข้าไปใกล้สู่สถานที่แห่งนี้

เนื่องจากพญายักษ์และภรรยา เป็นสัตว์ดุร้าย ดังความทราบแล้วนั้น วันหนึ่ง เมื่อพระพุทธเจ้าเสด็จลงมาโปรดชนชาวล้านนา โดยเฉพาะอย่างยิ่งคนเมืองพะเยา (ตำนานพระเจ้าเลียบโลก) พระพุทธเจ้า ทรงเสด็จจาริก และพระราชทานพระเกษาธาตุให้บูชา เริ่มตั้งแต่พระธาตุจอมทอง พระธาตุดอยน้อย พระธาตุแจ่โหว้ และเสด็จลัดเลาะ มาทางบริเวณภูเขาลูกหนึ่ง พระพุทธเจ้า ทรงพิจารณาเห็นว่า เป็นชัยภูมิที่ดี เหมาะแก่การตั้งมั่นพระพุทธศาสนา จึงดำริที่จะโปรดสัตว์ทั้งหลาย อยู่ ณ บริเวณถ้ำแห่งนี้

เมื่อพระพุทธเจ้า ทรงทราบด้วยวิถีจิตว่า บริเวณนี้ เป็นที่อยู่อาศัยของยักษ์สองสามีภรรยา จึงตรัสสั่งให้พระอานนท์หยุดพัก และปูอาสนะ เพื่อจะทรงพักผ่อนพระอิริยาบท และเจริญธรรม ตามพระราชอัธยาศัย รอเวลาเพื่อจะโปรดสัตว์ และรออุปนิสัยแห่งสัตว์ ผู้พอที่จะแนะนำได้ ให้มีบารมีพอเหมาะ หรือพร้อมเต็มรอบเสียก่อน อันเป็นพระราชอัธยาศัยของพระพุทธเจ้า ที่จะทรงสั่งสอนใคร ต้องให้ผู้รับหรือผู้เรียนธรรม มีอุปนิสัยเต็มรอบ ด้วยบารมีธรรมของแต่ละบุคคล แล้วพระองค์จะช่วยเสริมให้ ในส่วนที่ขาดหายไป

วันรุ่งขึ้น ทรงตรวจดูสัตว์โลกด้วยทิพย์จักษุ และทรงทราบว่า พญายักษ์สองสามีภรรยา เป็นสัตว์ที่มีสติปัญญา ที่พอจะแนะนำสั่งสอนได้ จึงได้เสด็จออกบิณฑบาตรไป ในเช้าวันนนั้น เมื่อยักษ์สองสามีภรรยา ออกมาหากินในเวลาดังกล่าว ตามปกติ ด้วยพุทธานุภาพของพระองค์ สัตว์น้อยใหญ่ที่มีอย่างชุกชุม ในบริเวณดังกล่าว วันนี้กลับเงียบหายไปหมด ไม่มีแม้แต่ตัวเดียว จนทำให้พญายักษ์สองสามีภรรยา อดที่จะแปลกใจไม่ได้ จึงปรึกษากันว่า "..เอ..วันนี้ มันเกิดอะไรขึ้นหนอ จึงไม่เห็นมีสัตว์สักตัว.." เดินไปก็บ่นไปสายตาจับจ้องมองหาเหยื่ออยู่

            ทันใดนั้น พระพุทธเจ้า ก็ปรากฏต่อหน้าพญายักษ์สองสามีภรรยา เมื่อเห็นพระพุทธเจ้าแล้ว จึงคิดในใจว่า "โอหนอวันนี้ลาภปากของเราแท้ มนุษย์อัศจรรย์ ผิวพรรณวรรณะ ช่างงดงามสดใส เดินมาแต่ไกล เราจักกินเป็นอาหาร" จึงติดตามไปเพื่อจะจับกิน เดินตามไปก็ตามไม่ทัน ลองเดินให้เร็วขึ้น ก็ดูเหมือนว่า ยิ่งเดินยิ่งไกล ลองวิ่งเยาะๆ ดู ก็ยังห่างไกลออกไปเหลือเกิน สุดท้ายตัดสินใจวิ่งไล่ ด้วยพุทธานุภาพ จึงทำให้ไม่สามารถที่จะไล่ทันพระพุทธเจ้าได้

ด้วยความโมโห จึงร้องตะโกนบอกให้สมเด็จพระผู้มีพระภาคเจ้า หยุดวิ่งหนีเสียที พระพุทธเจ้าทรงตรัสตอบไปว่า "เรานี้หยุดแล้ว ท่านสิยังไม่หยุด" พญายักษ์ยืนงงอยู่ครู่ใหญ่ จึงกราบทูลว่า "ท่านว่าแต่ปาก หามีสัจจะไม่ ปากบอกว่าหยุด แต่ทำไมเรายังวิ่งไม่ทันท่านเลย"

            ลำดับนั้น พระพุทธเจ้า ทรงทำให้พญายักษ์สองสามีภรรยา ให้นิ่งสงบ ระงับด้วยพุทธานุภาพ พระองค์ทรงตรัสว่า การหยุดนั้น มีอยู่สามแบบคือ

แบบที่หนึ่ง เป็นการหยุดทางด้านความคิด ในสิ่งที่เป็นอธรรม เช่น การคิดชั่ว เป็นต้น โดยหันมาทำจิต ให้เป็นผู้ที่ไม่คิดปองร้าย พยาบาท เบียดเบียนบุคคลอื่น ๆ ให้นึกคิดในเรื่องดี ๆ หรือมองโลกในแง่ดีเอาไว้

แบบที่สอง เป็นการหยุดทางด้านวาจา กล่าวคือ ไม่เข้าไปว่าร้าย ไม่พูดเท็จ ไม่พูดคำหยาบโลน ไม่เพ้อเจ้อ ไม่เสียดสี ทิ่มแทงบุคคลอื่นด้วยวาจา แต่ให้ใช้วาจาให้เป็นประโยชน์ และสร้างสรรค์สังคมชุมชน ให้อยู่ร่วมกันอย่างสันติสุข

แบบที่สาม เป็นการหยุด ทางด้านการเคลื่อนไหวทางกาย กล่าวคือ การกระทำ หรือการลงมือทำบาปทั้งปวง หรือทำร้ายบุคคลอื่นด้วยอาวุธ หรือฝ่ามือ เพราะเขาก็มีชีวิต เราก็มีชีวิต ต่างคนต่างก็ต่างมีความรักตัวกลัวตายเหมือนกัน ไม่แน่นะ คนที่เรากำลังทำร้ายอยู่ในขณะนี้ อาจเคยเป็นพ่อแม่ ปู่ย่าตายาย พี่น้อง หรือญาติผู้ใหญ่ของเรามาก่อน

            เมื่อพญายักษ์ ได้สดับรับฟังดังนั้น ก็เกิดศรัทธาปสาทะ ในคำสอนของพระพุทธเจ้า จึงได้ยอมมอบตัวถวายเป็นศิษย์ แล้วทูลอนุญาต ขอสิ่งป้องกันภัย คือเวรภัยอันจะเกิดขึ้น พระพุทธเจ้า ทรงลูบพระเกษาและทรงมอบไว้ให้ ประดิษฐานเป็นเจดีย์ และให้พญายักษ์สมาทานศีล ๕ ประการ ดังนี้

            ๑.ไม่ยังชีวิตสัตว์อื่น ให้ตกล่วงไป คือ ทรงสอนให้รักชีวิตเพื่อนร่วมโลก และอยู่ด้วยกันแบบสันติ

            ๒.ไม่มีเจตนาลัก หรือถือเอาของ ๆ บุคคลอื่น หามาด้วยความยากลำบาก

            ๓.ไม่มีเจตนาที่จะล่วงละเมิดภรรยา สามี ของใครอื่น ไม่มักมากในกามารมณ์

            ๔.ไม่มีเจตนาพูดจาหลอกลวง พูดปดมดเท็จใส่ร้ายให้คนอื่นเสียหาย

            ๕.ไม่มีเจตนาดื่มสุราเมรัยให้เกินเลย จนเป็นเหตุที่ไม่สามารถควบคุมสติตัวเองได้

            เมื่อพญายักษ์ ๒ สามีภรรยา รับสมาทานศีล ๕ ประการ  ดังนั้นแล้ว จึงนำเอาพระเกษาธาตุของพระพุทธองค์ ไปบรรจุไว้ ณ ดอยถ้ำแห่งนี้ ท่ามกลางสักขีพยาน ทั้งเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย ต่างก็แซ่ซ้องอนุโมทนาสาธุการ เสียงดังกระหื่มไปทั่วสารทิศ

พระธาตุแห่งนี้ จึงได้พระราชทานนามว่า "พระธาตุจอมศีล" เพราะถือนิมิต ที่พญายักษ์สองสามีภรรยา สมาทานศีลห้า เพื่องดเว้นจากบาปกรรมทั้งปวง อันมีการไม่ทำร้ายสัตว์ ผู้คนจึงเรียกพระธาตุแห่งนี้ว่า พระธาตุจอมศีล มาจนถึงทุกวันนี้

ชาวเมือง เมื่อได้ทราบกิตติศักดิ์ของพญายักษ์ว่า ได้เป็นผู้ปฏิบัติดี ปฏิบัติชอบ จึงตั้งศาลเพียงตา เอาไว้กราบไหว้บูชา สักการะ ศาลนั้นจึงได้ชื่อใหม่ว่า "ศาลเจ้าพ่อล้านช้าง" มาจนถึงทุกวันนี้

ปัจจุบัน ศาลเจ้าพ่อล้านช้าง ยังคงสภาพเดิมเอาไว้ทุกประการ หลายคนเรียกว่า "หอผี" อยู่ในบริเวณวนอุทยานบ้านถ้ำ ทุกปีช่วงเดือนเมษายน ชาวบ้านจะทำพิธี "ลงผีหอ" เพื่อบูชาและขอบคุณ ที่เจ้าพ่อล้านช้าง ได้ปกปักรักษา คุ้มครองชาวบ้าน ให้มีอาชีพกินดีอยู่ดี ฟ้าฝนตกต้องตามฤดูกาล ป่าไม้อุดมสมบูรณ์

ทางเทศบาลตำบลบ้านถ้ำ ได้จัดพื้นที่ทั้งหมด ตั้งแต่พระธาตุจอมศีล หอเจ้าพ่อล้านช้าง ถ้ำน้ำผุดและป่าไม้ชุมชน หรือที่เรียกโดยรวมว่า "วนอุทยานบ้านถ้ำ" ให้เป็นแหล่งท่องเที่ยว ประจำจังหวัดพะเยาด้วย