ตำนานเมืองดงละคร เมืองลึกลับ แห่งนครนายก

 

            เมืองโบราณดงละคร เป็นเมืองโบราณสมัยทวาราวดี ตั้งอยู่ในเขตตำบลดงละคร อำเภอเมือง จังหวัดนครนายก ห่างจากตัวจังหวัดนครนายก ไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ ประมาณ 5 กิโลเมตร จุดสูงสุดของเมือง อยู่ที่เนินดินทางด้านทิศตะวันออก สูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง 34 เมตร

เมืองโบราณดงละคร เป็นเมืองรูปไข่เกือบกลม มีคูน้ำและคันดินโดยรอบ มีเนื้อที่ประมาณ 3,000 ไร่ และมีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 700-800 เมตร เดิมมีแนวกั้นเป็นคันดินสองชั้น แต่ปัจจุบันเหลือเพียงชั้นนอกชั้นเดียว คันดินชั้นนอก มีความสูงกว่าคันดินชั้นใน แต่คันดินชั้นใน มีความหนามากกว่า ลักษณะการสร้างเมืองนั้น ติดกับแม่น้ำนครนายกสายเดิม ซึ่งติดต่อกับชายฝั่งทะเลได้ เหมาะแก่การค้าขายทางทะเล และยังสามารถทำการเกษตรได้โดยรอบ เป็นลักษณะเดียวกับเมืองโบราณ สมัยทวาราวดี ในบริเวณใกล้กันของประเทศไทย คาดว่า มีผู้อยู่อาศัย ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 12-18 และอยู่ในเครือข่ายการค้าขายทางทะเลในสมัยโบราณ

ตามตำนานเล่าว่า แต่เดิม ชาวบ้านเรียกเมืองนี้ว่าเมืองลับแล ส่วนชื่อเมืองว่าดงละครนั้น ไม่ทราบที่มาแน่ชัด บางแห่งกล่าวว่า เวลากลางคืน ได้ยินเสียงดนตรีวงมโหรี แว่วมาจากในเมืองกลางป่า คล้ายกับมีการเล่นละครในวัง จึงเรียกว่าดงละคร หมายถึงมาเล่นละครในดง ส่วนอีกแห่งก็กล่าวว่า เดิมเมืองนี้น่าจะเรียกว่า ดงนคร หมายถึงนครที่อยู่ในดง แต่นานเข้าจึงเรียกเพี้ยนกลายเป็น ดงละคร แต่อย่างไรก็ตาม ไม่มีข้อสรุปที่ชัดเจนเกี่ยวกับที่มาของชื่อเมืองดงละครนี้

มีนิทานเกี่ยวกับประวัติของเมืองดงละคร ในชุมนุมพระบรมราชาธิบาย ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีใจความย่อว่า

“ในสมัยที่เขมร (ขอมโบราณ) ยังครอบครองดินแดนส่วนด้านทิศตะวันออก ของประเทศไทยอยู่นั้น กษัตริย์เขมร ได้ครองราชสมบัติ ทรงพอพระทัยในการมีพระสนม เป็นผู้ชาย พวกอำมาตย์เสนาบดี จึงแสวงหาชายรูปงามในเมืองเขมร มาถวายอยู่งาน ตามพระราชอัธยาศัย ถือว่าเป็นความชอบในราชการส่วนหนึ่ง พวกอำมาตย์เสนาบดี จึงแข่งกันหาความชอบ ที่จะแสวงหาชายรูปงามเข้าไปถวาย จนกระทั่งชายรูปงามในเมืองเขมรหมดตัว

มีอำมาตย์ผู้หนึ่ง เสาะแสวงหาชายรูปงามได้ในดินแดนไทย ไปถวาย พระนางทรงโปรดปรานมาก แต่ชายรูปงามคนนั้น ไม่ต้องการจะเข้าไปอยู่ในพระราชวัง (นครขอม) พระนางเธอจึงทรงเจรจากับไทย ขอสร้างเมืองขึ้นในดินแดนไทย ฝ่ายไทยก็ยินยอม พระนางจึงโปรดให้สร้างเมืองขึ้น ที่ดงละคร และพระราชทานให้พระสนมชาย…”

ซึ่งต่อมา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ก็ได้พระราชทานพระราชวินิจฉัยไว้ เมื่อครั้งเสด็จประพาสมณฑลปราจีนบุรีไว้ว่า เมืองนี้ เป็นที่ประทับของพระเจ้าแผ่นดินโบราณ

แถลงลักษณ์ หลักฐาน บุราณเรื่อง

ตำนานเมือง กล่าวแจ้ง แถลงไข

แต่กาลก่อน เป็นดอนดง และพงไพร

มีสัตว์ใหญ่ สัตว์น้อย นับร้อยพัน

ทั้งเสือช้าง กวางเก้ง กระเรียนกระรอก

สุนัขจิ้งจอก ชะนีลิง กะทิงสมัน

กระต่ายกระแต-แย้บ้าง ค่าครอบครัน

อุดมพันธ์ ไม้ป่า น่าเพลิดเพลิน

ทั้งเต็งรัง ตะแบกไผ่ ไม้ตะเคียน

ไม้กะเบียน กะบกกะเบา ตามเขาเขิน

แดงสักรัง ประดู่ ดูเจริญ

ชมเพลิน ธรรมชาติ สะอาดตา

เหลือสะพรั่ง ดังแดนดิน ถิ่นสวรรค์

ด้วยมีพันธ์ ไม้บุนนาค มากหนักหนา

ดอกหล่นอยู่ เกลื่อนกลาด ดาษดา

ประดับป่า งามวิไล ในไพรพง

            คำผู้แก่ ผู้เฒ่า แกเล่าขาน

แต่ก่อนกาล จำได้ ไม่ไหลหลง

ใครร้องรำ เล่นละคร ในดอนดง

อาถรรพ์ส่ง สาปสรรค์ มีอันเป็น

ตามตำนาน ที่ยินมา ปรากฎชัด

ซึ่งประวัติ ตำบลนี้ ชี้ให้เห็น

ทั้งวันดี คืนดี ที่ร่มเย็น

มีเสียงเล่น ร้องรำ มาตามลม

เสียงละคร ไพเราะ เสนาะโสต

แว่วอุโฆษ วังเวงเราะ ดูเหมาะสม

เสียงเพลงพิณ จินตนา น่านิยม

หวาบอารมณ์ ภิรมย์ชื่น ระรื่นใจ

จึงพร้อมกัน ตั้งนาม ตำบลบ้าน

ตามตำนาน ที่กล่าวแจ้ง แถลงไข

อาศัยเสียง เล่นละคร ในดอนไพร

ตั้งชื่อให้ ต้องตรง ว่า "ดงละคร”

ในอดีต บริเวณเมืองโบราณดงละคร เป็นป่าดง ไม่ค่อยมีใครย่างกรายเข้าไป เล่ากันว่า มักได้ยินเสียงมโหรีดังแว่ว คล้ายมีการเล่นละคร อยู่ข้างในดงไม้ ชาวบ้านจึงเรียกว่า ดงละคร และยังเชื่อว่า ภายในดงไม้นั้น เป็นเมืองลับแล หากใครพลัดหลงเข้าไป ก็ยากที่จะหาทางกลับออกมาได้

ต่อมาเมื่อราว 50 ปีที่แล้ว ชาวบ้านจากฉะเชิงเทรา ได้โยกย้ายเข้ามาทำสวนผลไม้ กระทั่งกลายเป็นสวนร่ม ครึ้มไปทั่ว อย่างที่เห็นในปัจจุบัน

เมืองโบราณดงละคร ได้รับการขุดค้นครั้งแรก ในปี พ.ศ. 2515 แต่การทำงานยังไม่คืบหน้า กระทั่งในปี พ.ศ. 2531 จึงมีการขุดค้น อีกครั้ง และทำผังเมืองโบราณแห่งนี้ขึ้น ตามพระราชดำริ ของสมเด็จ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี

นับแต่นั้นมา เมืองโบราณดงละคร จึงเป็นที่สนใจมากขึ้น มีการศึกษาค้นคว้าเพิ่มขึ้น สามารถเชื่อมโยง ถึงการตั้งหลักแหล่งของมนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์ ในแถบริมคลองบ้านนา จ. นครนายก

เมืองโบราณดงละคร มีผังเมืองเป็นรูปไข่หรือวงรี มีคันดิน และคูน้ำล้อมรอบ อันเป็นลักษณะผังเมือง ยุคทวารวดี-ลพบุรี ระหว่าง พุทธศตวรรษที่ 14-19 สภาพภูมิประเทศของเมือง คล้ายกระทะคว่ำ มีเนินสูงราว 30 ม. ทางด้านตะวันออก เรียกว่า หนองกระพ้อ

มีประตูทางเข้าเมือง และสระน้ำ อยู่ทั้งสี่ทิศ สันนิษฐานว่า ชุมชนนี้ มีการติดต่อกับต่างชาติ เพื่อแลกเปลี่ยนสินค้า เพราะในอดีต ชุมชนดงละคร ตั้งอยู่ใกล้ชายฝั่งทะเล ซึ่งอยู่ลึกเข้าไปในแผ่นดินปัจจุบัน โดยใช้แม่น้ำนครนายก ล่องเรือออกสู่ทะเลได้สะดวก

ซากฐานโบราณสถานสองแห่ง ที่เหลืออยู่นอกกำแพงเมือง สันนิษฐานว่า เป็นศาสนสถานในศาสนาพุทธ สร้างขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ 18 ทางกรมศิลปากร ได้กำหนดให้เป็นโบราณสถานหมายเลข 1 และโบราณสถานหมายเลข 2

โบราณสถานหมายเลข 1 ก่อเป็นแนวกำแพงแก้วเตี้ยๆ กว้าง 32 ม. ยาว 43 ม. มีทางเข้าด้านทิศใต้ ภายในมีแท่นตั้งรูปเคารพ โบราณสถานแห่งนี้ ตั้งอยู่ท่ามกลางความร่มรื่นของไม้ใหญ่ ได้รับการบูรณะปรับแต่งเป็นสนามหญ้า รอบบริเวณโบราณสถาน

นิทรรศการโบราณวัตถุ ตั้งอยู่ใกล้กับโบราณสถาน หมายเลข 1 จัดแสดงนิทรรศการข้อมูล เกี่ยวกับเมืองโบราณดงละคร และโบราณวัตถุ ที่ขุดได้ในบริเวณนี้ เช่น เศียรพระพุทธรูปกาไหล่ทอง สมัยทวารวดี แผ่นทอง เมล็ดข้าวสารดำ เตาหลอมโลหะขนาดเล็ก ชิ้นส่วนเครื่องปั้นดินเผา สมัยทวารวดี เศษกระเบื้องของจีน สมัยราชวงศ์ถัง คันฉ่องสำริด อายุราวพุทธศตวรรษที่ 18

โบราณสถานหมายเลข 2 ตั้งอยู่ใกล้โบราณสถานหมาย เลข 1 เป็นบ่อศิลาแลง กว้าง 3.7 ม. ยาว 4 ม. ลึกประมาณ 2 ม. ภายในบ่อ มีสถูปขนาดเล็กทรงกระบอก ทำด้วยศิลาแลงซ้อนกันสองชั้น นอกจากนี้ ยังพบพระพุทธรูป และแม่พิมพ์ดินเผา แบบทวารวดี เครื่องประดับต่าง ๆ ได้แก่ แหวน กำไล ต่างหู ลูกปัด หินมีลายสลัก คล้ายตราประทับ สันนิษฐานว่า อาจเป็นสถูปของบุคคลสำคัญ

บ่อน้ำทิพย์ เป็นบ่อ ก่อด้วยคอนกรีต ลึกลงไป คล้ายบ่อบาดาล มีเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 4 ม. ไม่มีประวัติที่ชัดเจน แต่จุดที่เป็นบ่อน้ำทิพย์ เคยเป็นแนวแม่น้ำนครนายกสายเดิม ซึ่งเปลี่ยนทางเดินในภายหลัง ใกล้กัน มีแนวคูเมืองโบราณ ซึ่งเป็นคันดินสูง ประมาณ 6 ม. และมีบ่อศิลาแลง สันนิษฐานว่า เป็นบ่อศิลาแลง ที่นำไปสร้างกำแพงเมืองในสมัยนั้น

โบราณสถานกลางเมืองดงละคร อยู่ในเมืองชั้นใน พบร่องรอยของเจดีย์ สมัยทวาราวดี คาดว่า มีอายุประมาณ 1,000 ปี โดยจากการสำรวจและขุดแต่ง เมื่อปี 2539-2540 พบว่า เป็นโบราณสถานที่ถูกรบกวน เหลือเพียงฐาน ก่อด้วยศิลาแลงเท่านั้น จากการสันนิษฐานคาดว่า เป็นเจดีย์ทรงระฆังคว่ำ และมีปล้องไฉน ซ้อนขึ้นไปข้างบน และพบชิ้นส่วนจารึก คาถาเยธฺมมาฯ บนภาชนะดินเผา

สันนิษฐานว่า โบราณสถานแห่งนี้ สร้างในช่วงพุทธศตวรรษที่ 15 เป็นอย่างช้า เพราะเป็นช่วงที่พระพุทธศาสนาแบบเถรวาท ได้รับความนิยม และคงอยู่ต่อมา ถึงช่วงพุทธศตวรรษที่ 18 ซึ่งประชาชนหันมานับถือพระพุทธศาสนา แบบมหายาน เพราะพบหลักฐานคือ เศียรพระพุทธรูปแบบนาคปรก และคาดว่าในบริเวณนี้ น่าจะมีการสร้างอาคารด้วยไม้ ขึ้นมาทับบริเวณที่เป็นเจดีย์เดิม เพราะได้ขุดพบหลุมเสาอาคาร และเครื่องถ้วยดินเผาสังคโลก แต่สุดท้ายเมืองนี้ก็ได้ทิ้งร้างไปในที่สุด แต่ภายหลังจากการขุดแต่ง เมื่อปี 2540 ทางกรมศิลปากร ได้กลบปากหลุมบริเวณนี้ไปแล้ว